Bİr kaygan zemİn: Yanlış Hafıza

Hiç hatırlayamayacağınız kadar eski bir çocukluk anınızı, size anlatılmasının akabinde, kendiniz hatırlıyormuş gibi hissettiniz mi? İki kişi aynı hatırayı farklı şekillerde hatırlayıp, ikinizin de emin olduğunuz olmadı mı? Veya ütüyü fişten çekmediğinizi sanıp telaşla eve döndüğünüzde, aslında çekmiş olduğunuzu fark etmeziniz mi? Belli ki bellek her zaman doğru bir bilgi kaynağı değil. Peki bu yanlış hafızaların sebebi ne? Bilişsel psikolog Elizabeth Loftus’un hafızanın güvenilirliği hakkındaki TED konuşması¹ ve bu alanda yapılan diğer akademik çalışmalar eşliğinde hatırladıklarımıza ne kadar güvenebileceğimizi birlikte düşünelim.

Steve Titus davası:

Konuşma Steve Titus’un trajik hikayesiyle başlıyor. Bir gün nişanlısıyla akşam yemeğinden dönmekte olan Steve, polis çevirmesinde bir tecavüz failine benzerliği sebebiyle tutuklanıyor. Tecavüz mağduru, ilk başta Steve’in kendisine gösterilen fotoğraflar arasından en çok benzeyen olduğunu söylerken, duruşma günü kesin olarak hatırladığını ve suçlunun Steve olduğunu söylüyor, dolayısıyla Steve tutuklanıyor. Steve suçsuzluğunu ispat etmek için ona yardım edecek bir gazeteci buluyor, ve daha önceden 50 tecavüzle sabıkası bulunan ve suçu kabul eden gerçek suçluya ulaşılıyor. Hapisten çıksa da, nişanlısını, işini, birikimini ve prestijini kaybeden adam, 35 yaşında strese bağlı bir kalp kriziyle hayatını kaybediyor. Bu noktada Elizabeth Loftus şu soruyu soruyor: “Benziyor ifadesi ‘kesinlikle o’ ifadesine nasıl dönüşmüş olaiblir?”.

Konuşmasında Steve gibi farklı yanlış görgü şahitliği ve yanlış hafıza mağdurlarının da olduğundan, bir çalışmada 300 tane masum mahkum belirlendiğinden bahsediyor. Konuşmada referans belirtilmemiş ancak sanıyorum bahsettiği çalışma “The Innocent Project”. 1992 yılında Barry Scheck ve Peter Neufeld’in başlattığı kar amacı gütmeyen organizasyon, 2013 itibariyle 290 kişinin suçsuz yere hüküm giydiğini ortaya çıkarmakta katkı sağlamış².

Açıklama:

Kişisel olarak, bu örnek vakanın sansasyonelliğinin ve trajikliğinin, toplumda tüm görgü tanıklıkları yanlış hafıza güdümlüymüş gibi bir algı oluşturabileceği çekincesindeyim. Tecavüz vakalarının çoğu kez 3. bir tanığı olmaz, dolayısıyla mağdurun beyanını esas alarak soruşturma süreci başlatılmalıdır. Bu çalışmalar hafızanın her zaman yanlış olduğunu göstermiyor. Nadir durumlarda yanlış da olabileceğine işaret ediyor. Bazı bilimsel çalışmalar etkili sloganlarla toplumda geniş yankı bulabiliyorlar. Ne yazık ki bu gibi durumlar mevcut toplumsal sorunları destekleyebilir ve hatta körükleyebilir. Ben, bu gibi konularda bilimsel kuşkuculuğu elden bırakmamakta, metodolojinin doğruluğunu sorgulamakta, gözlemlerin tekrarlanabilirliğini ispatlamakta ve toplumsal sorumluluğun bilincinde olmakta fayda görüyorum. Zira Loftus da bu deneylerin çocukluk çağı travmalarının gerçek olmadığı anlamına gelmediğini belirtmiştir.

Alışveriş merkezinde kaybolma deneyi:

Adını yapılan deneyden alan bu teknik, insanların belleklerine tamamen asılsız anılar yerleştirmenin mümkün olduğunu ispatlama amacıyla ilk kez Elizabeth Loftus ve öğrencisi Jim Coan tarafından, Jim Coan’ın ailesine uygulandı. Jim’in abisinin alışveriş merkezinde kaybolması anısı yanlış bir anıydı ancak abisi bunu hatırladığını iddia etmeye başlamıştı. Daha sonra daha uygun bir metodolojiyle bu deney Lostus tarafından tekrarlandı. 24 katılımcıdan 5’inin onlara anlatılan anılar içinde hangisinin yanlış hafıza olduğunu belirleyemediğini ölçtü. Yanlış hafızayı hatırladıklarını sanan deneklerin aynı zamanda boşlukları doldurduğu ve detaylar eklendiği gözlemlendi³.

Eleştiriler:

Bu teknik genel bir hafıza yerleştirme tekniği olarak kabul görse de, travmatik olayların anılarını kapsamadığını düşünen bilim insanları da var. Kathy Pezdek ve Danelle Hodge 1999 yılındaki çalışmalarında bu görüşü destekler nitelikte. Deneyde bir grup çocuğa bir makul(alışveriş merkezinde kaybolma) bir de makul olmayan(raktal lavman uygulanması) yanlış hafıza yerleştirmeye çalışıyorlar. 39 çocuktan %54’ünün iki yanlış hafızayı da hatırlamadığı, 14’ünün makul hafızayı hatırladığı ancak yalnızca 1 çocuğun makul olmayan hafızayı hatırladığı gözleniyor⁴.

Loftus ödevi verirken öğrencisini HSC (Human Subject Comitee) onayı hakkında bilgilendirmediği, ve deneklerden onay alınmadığı için de etik bakış açısıyla Lynn S. Crook ve Martha C. Dean tarafından eleştiriliyor⁵. Aynı makalenin bir diğer sayfasında ise Lostus’un “existence proof” tabirini kullanması (davranış bilimleri için matematiksel bir terim olan kanıt yerine bulgu(evidence) ifadesinn uygun olduğu notuyla) ve yüzdelik hesaplamalarda bazı tutarsızlıklar olması eleştiriliyor⁶.

2019 yılında “Lost-in-the-mall: False memory or false defense?” başlığıyla yayınlanan çalışma da Loftusun deneyini pek çok açıdan eleştiriyor ve bunun çocuk istismarı davalarında çocuğun beyanını itibarsızlaştırmak için kullanıldığını vurguluyor. Çalışma, deneyde sıfırdan üretilen hiç bir yanlış hafıza olmadığını, ayrıca bu metodoloji sorunlarının, alışveriş merkezinde kaybolmak gibi günlük bir anıdan istismar gibi bir travmaya genellenmek için FMSF(Yanlış Hafıza Sendromu Vakfı, çocuklarının kendilerini yanlış hafıza sonucu cinsel istismar ile suçladıklarını iddia eden ebeveynlerin haklarını savunmak için kurulmuş bir dernek) tarafından kullanılmaya çalışışdığını söylüyor⁷. Ayrıca, bu deney için ilk olarak 6 denek kullanılışını ve hiç birine yanlış hafıza yerleştirilemeyişi sonucunun asla yayınlanmadığından bahseder⁸.

Anlık bilgi hafızamızı nasıl etkiliyor:

Elizabeth Lostus, belleğimizin bir hafıza kartı gibi yazıp verilere ulaştığımız bir yapıdan çok, inşa edilebilen ve değiştirilebilen yapısına dikkat çekiyor. Bu noktada anlık bilginin görgü şahitliğini nasıl etkilediğine dair de Loftus and Palmer’ın bir çalışması var. Reconstruction of Automobile Destruction adlı çalışmada deneklere bir araba kazası izletilir, ve video göre şu soruyu cevaplamaları beklenir: “Arabalar birbirine girdiğinde, çarptığında, dokunduğunda hızları kaçtı?”. Kelime seçiminin deneklerin tahminlerini etkilediği görülür⁹. Seçilen kelimelere göre hız tahminleri şu şekilde:

 smashed: 40.8 m/s
 collided: 39.3 m/s
 bumped: 38.1 m/s
 hit: 34 m/s
 contacted: 31.8 m/s

Bu sonuçlara bakarak iki çıkarım yapabiliyorlar, ya sorulan sorunun taraflı olmasıyla cevaplar da taraflı oldu, ya da kişilere yanlış hafıza yerleştirildi. Cevabı bulmak için 150 kişilik bir öğrenci grubuna yine bir araba kazası izletiliyor ve grubun üçte biri kontrol grubu olarak tutulurken(hiç soru sorulmamış), geri kalan 1/3’üne zayıf bir fiil kullanarak, son gruba da güçlü bir fiil kullanarak soru soruluyor. Bir hafta sonra aynı öğrencilere “Hiç kırık cam gördünüz mü?” diye soruluyor.:

Hit:      7+ | 43 -
Smashed: 16+ | 34 -
Control: 6+  | 44 -

Dolayısıyla yanlış hafızanın yerleştirilmiş olduğu çıkarımı yapılıyor.

Hafızanın kusurlu/beklenmedik davanışları için bu yazı ancak bir başlangıç olabilir. Hafıza taraflılıklarını(memory biases) ve çocukların kısa dönemli hafızaları hakkındaki çalışmaları bir sonraki yazıya saklayalım.