Theory of mind: Elalem ne düşünüyor?

Ben ne düşünüyorum, başkaları ne düşünüyor, başkaları benim ne düşündüğümü düşünüyor? Bu soruları sorabiliyor olmamız, aslında bir bilişsel yetimizi gösteriyor: zihin teorisi veya benim tabirimle elalem ne düşünüyor teorisi.

Başka insanların bizimkinden farklı zihinleri ve düşünceleri olduğunu bilgisi sanki her zaman oradaymış gibi hissettiriyor. Ancak bunu kavrayamadığımız bir dönem vardı, 0-3 yaş arası (bu aralık uygulanan false belief testine göre değişkenlik gösterebilmekte). 1.5 yaşlarında kendisinin farkında olmaya başlayan çocuk, 3 yaşlarına kadar dünyaya benmerkezci bir bakış açısıyla bakar. Çok bilinen bir yanlış inanç testinin prosedürü şu şekilde:

• Bir kuruboya kutusuna pasta mumları konur.
• Çocuklara “Sizce bu kutunun içinde ne var?” diye sorulduğunda çocuklar beklendiği gibi kuruboya cevabını verirler.
• Ardından içindeki mumlar çocuklara gösterilir.
• Bu deneyi görmeyen bir oyuncak ayı düzeneğe dahil edilir, ve çocuklara “Sence ayı kutuda ne olduğunu düşünüyor?” diye sorulur.
• 3 yaşından küçük çocuklar ayının da kutuda mum olduğunu bildiğini düşünürler. Daha büyük çocuklar ise ayının bir başka aklı olduğunun ve mumları görmediğinin farkındadır.

Bu deneyde bahsi geçen zihin teorisinin 2. seviyesidir. Zihin teorisi temel olarak 3 seviyeyle açıklanır.

• İlk seviye, kendilik hissi. Ben kimim, neyim sorularına cevap verebilmek.
• İkinci seviye, kendimizin ne düşündüğünü bilmenin yanı sıra, bir başkasının da ne düşündüğünü bilmek. Bir nevi başkasının zihnini kendi zihnimizde modellemek.
• Üçüncü seviye, bir başkasının sizin ne düşündüğünüzü düşünüğünü bilmek.

Bazılarına göre empatinin temelinde zihin teorisi yatmaktadır. Kötü durumdaki bir kişiye, aslında bize bir fayda sağlamayacak olsa da, yardım etmek isteme sebebimiz, onun üzüntüsünü hissedebiliyor oluşumuzdandır. Belki de zihin teorisi ve empati, sosyal davranışlarımıza katkıda bulunarak tür olarak bir arada kalabilmemize yardımcı oluyor.

Hayvanlarda zihin teorisi

Uzun süre boyunca zihin teorisi yetisine sahip tek canlının insan olduğu düşünüldü. Şempanzelerin, takım çalışmasında diğer ekip üyelerinin yeteneklerini hatırlayabildiklerinin gösterildiği çalışmayla¹ bir başka zihin algılarının olduğuna dair ipuçları belirmiş olduysa da, birinin yanlış inancını tespit edebilecekleri düşünülmüyorsu. Ancak 2016 yılında yapılan “Great apes anticipate that other individuals will act according to false beliefs” adlı çalışmayla şempanzeler, bonobolar, ve orangutanlar gibi büyük maymunların birisinin yanlış inanca (false beliefs) sahip olduğunu fark edebildiklerini gösterildi². Bu çalışmada bir kaç kurgu performans ve şempanzelerin göz hareketlerini izleyen bir sistem kullanıldı. Kişiler arasında bir çatışmanın olduğu hikayelerin şempanzelerin dikkatini çektiğini fark eden ekip, şöyle bir deney tasarlıyor:

• King Kong karakteri birinden çaldığı bir taşı, iki kutudan birine saklıyor.
• Taşın sahibi görmezken, taşı diğer kutuya koyuyor.
• Taşın sahibi geri geliyor.

Sonuç olarak şempanze, bonobo ve orangutanlardan oluşan 30 hayvanlık grubun 22’si doğrudan kutulara bakıyor. Bu 22 maymundan 17’si doğrudan ilk kutuya bakıyorlar. Bu da demek oluyor ki taşın sahibinin taşın konumuna dair olan yanlış inancını biliyorlar.

Kültürlere göre zihin teorisi

Zihin teorisi konusundaki bir diğer ilginç gözlem ise, kolektivist ve bireyci kültürler arasında bu yetinin gelişim safhalarının farklılık göstermesi. Normal şartlar altında 3 ve 5 yaş arasında zihin teorisinin gelişim süreci birbirini izleyen sıralı evreler ile gerçekleşiyor. Bunlar sırasıyla, diverse desires (DD), diverse beliefs (DB), knowledge access (KA), false beliefs (FB), ve hidden emotions (HE) evreleridir. 2011 yılında yayınlanan “Culture and the Sequence of Steps in Theory of Mind Development” adlı çalışmaya göre bu adımların sırası kültürlere göre farklılık gösterebiliyor ancak günün sonunda zihin teorisi yetileri arasında bir farklılık gözlenmiyor³. Avursturalya’lı ve ABD’li çocukların aksine Çin’li ve İran’lı çocukların KA (bilgiye erişim) evresini, DB (inanç/düşünce çeşitliliği) evresinden daha önce kavrandığı gözlemlenmiş. Bu fark kolektivist toplumlar olan İran ve Çin’de bilgi paylaşımının ve bireyler arasındaki bağların daha ön planda olması, bireyci toplumlar olan Avusturalya ve ABD’de ise fikir çeşitliliğinin daha kolay anlaşılmasıyla ilişkilendiriliyor.